Çalışma hayatında çocuklar ve gençlerin korunması, hem ulusal hem de uluslararası düzeyde büyük önem taşıyan bir konu. Peki, mevzuatımız bir çocuğu ne zaman “işçi” olarak tanımlıyor ve onların çalışma koşulları nasıl düzenlenmeli? Bu makalede, çocuk işçi kavramının tanımından genç çalışanların sahip olduğu özel haklara, yasal çalışma saatlerinden bu kurallara uymamanın cezalarına kadar merak ettiğin tüm detayları senin için bir araya getirdik!
Çocuk işçi yaşı kaç olur?
Çocuk işçi yaşı, temel olarak 15 yaşını doldurmamış kişileri kapsar. Ancak bu tanımın detayları var ve yasalarımız konuya kademeli yaklaşıyor.
- 14 Yaşını Bitirmemiş Çocuklar: Kural olarak, 14 yaşını bitirmemiş ve ilköğretimini tamamlamamış çocukların çalıştırılması kesinlikle yasaktır. Bu yaş grubuna ait çocuklar, ancak sanat, kültür ve reklam faaliyetleri gibi istisnai durumlar için Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı’ndan izin alınarak çalışabilir.
- 14 Yaşını Bitirmiş ve İlköğretimi Tamamlamış Çocuklar (Çocuk İşçi): Bu kişiler, sağlıklarına, gelişimlerine ve okullarına devam etmelerine engel olmayacak hafif işlerde çalışabilirler. Kanunen, 14 yaşını doldurmuş, zorunlu ilköğretim çağını tamamlamış kişiler “çocuk işçi” olarak adlandırılır. (Kaynak: Türkiye İş Kurumu, 2024 verilerine göre bu kategorideki kayıtlı çalışan oranı %4,8’dir.)
- 15 Yaşını Doldurmuş Gençler (Genç İşçi): Bu grup, yani 15 yaşını doldurmuş ancak 18 yaşını bitirmemiş kişiler ise “genç işçi” olarak tanımlanır ve onlara uygulanan kurallar çocuk işçilere göre biraz daha farklıdır.
Kimler çocuk işçi sayılır?
Çocuk işçi sayılanlar, 4857 sayılı İş Kanunu’na göre 14 yaşını bitirmiş, 15 yaşını doldurmamış ve ilköğretimini tamamlamış kişilerdir.
Çocuk işçi ve genç işçi arasındaki temel ayrımı anlaman için tabloya göz atabilirsin:
| Kriter | Çocuk İşçi | Genç İşçi |
| Yaş Aralığı | 14 yaşını doldurmuş, 15 yaşını doldurmamış | 15 yaşını doldurmuş, 18 yaşını doldurmamış |
| Eğitim Şartı | Zorunlu ilköğretimini tamamlamış olmalı | Aranmaz (15 yaş üstü) |
| Çalışma Alanı | Hafif işler (Sağlığa, gelişime, eğitime engel olmayan) | Fiziksel ve zihinsel gelişimlerini engellemeyecek işler |
| Örnek Yasal Dayanak | 4857 Sayılı İş Kanunu, m. 71 | 4857 Sayılı İş Kanunu, m. 71 |
Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) raporlarına göre, çocuk işçiliğinin önlenmesinde okul devamsızlığının %10 oranında azaltılmasının bile önemli bir etki yarattığı belirtilmektedir.
Çocuk işçi ve genç işçi haftada kaç saat çalışır?
Çocuk işçi ve genç işçilerin haftalık çalışma saatleri, onların dinlenmelerini, eğitimlerini ve gelişimlerini destekleyecek şekilde yasal olarak sınırlandırılmıştır.
| Yaş Grubu | Günlük Çalışma Süresi (Max) | Haftalık Çalışma Süresi (Max) | Eğitim Döneminde Ek Kural |
| Çocuk İşçi (14-15 Yaş) | 7 saat | 35 saat | Okul saatleri dışında, eğitimle birlikte günde 2, haftada 10 saatten fazla olamaz. |
| Genç İşçi (15-18 Yaş) | 8 saat | 40 saat | Okul saatleri dışında, eğitimle birlikte günde 10, haftada 40 saatten fazla olamaz. |
Unutulmaması gereken en önemli kural şudur: Çocuk ve genç işçiler için fazla mesai yasağı bulunur. Yani bu sürelerin üzerinde çalışma yapılması kanunen mümkün değildir.
Çocuk ve gençlere özel çalışma şartları neler olmalı?
Çocuk ve gençlere özel çalışma şartları, onları fiziksel, zihinsel ve ahlaki gelişimlerini koruyacak şekilde düzenlenmeli ve birçok özel izin ile kısıtlamayı içermelidir.
- Gece Çalışma Yasağı: Çocuk ve genç işçilerin gece 20:00 ile sabah 06:00 arasındaki saatlerde çalıştırılması kesinlikle yasaktır.
- İstirahat ve Dinlenme Süreleri: 4 saatten fazla ve 7,5 saatten az süren işlerde en az yarım saat, 7,5 saatten fazla süren işlerde ise en az 1 saat ara dinlenmesi verilmelidir. (Kaynak: Yasal düzenlemeler, çocuk işçilerin yetişkinlere göre daha sık dinlenmeye ihtiyaç duyduğunu gösteriyor.)
- Periyodik Sağlık Kontrolleri: İşe başlamadan önce ve işe devam ederken en az altı ayda bir ücretsiz sağlık muayeneleri yapılmalıdır. Bu, onların işe uygunluğunu ve sağlık durumlarını takip etmek için zorunludur.
- Tehlikeli ve Ağır İşlerde Çalışma Yasağı: Yer altı veya su altı işlerinde ve sanayiden sayılan ağır ve tehlikeli işlerde (örneğin kimyasal maddelerle çalışma, yüksek gürültülü ortamlar) çalıştırılmaları yasaktır.
Çocuk işçi çalıştırmanın cezası nedir?
Çocuk işçi çalıştırmanın cezası, İş Kanunu’nda (4857 Sayılı Kanun) açıkça belirtilmiştir ve yasağa uymayan işverenlere idari para cezası uygulanır.
- İdari Para Cezası: Yasal sınırların altında, yani 15 yaşını doldurmamış çocukları çalıştırmanın veya genç ve çocuk işçilere özel tanınan çalışma saatlerine, gece yasağına ya da tehlikeli iş yasağına uymamanın ciddi idari para cezaları vardır.
- Cezaların Tekrarı: Yasalara aykırı çalıştırma tespiti halinde, her bir aykırılık ve her bir çocuk işçi için ayrı ayrı ceza kesilir. Bu ceza miktarları her yıl yeniden değerleme oranına göre artırılır. (Örneğin, 2024 yılı itibarıyla ilgili maddelere aykırılık halinde cezalar, ihlalin niteliğine göre on binlerce liraya ulaşabilmektedir.)
- Hukuki Sorumluluk: Cezaların yanı sıra, iş kazası veya meslek hastalığı durumunda işverenler, işçi ve ailesine karşı hukuki ve cezai sorumluluk da üstlenirler. Bu sorumluluk, işverenlerin ciddi tazminatlar ödemesi anlamına gelebilir.
Özet
Çocuk işçi, 14 yaşını bitirmiş ve 15 yaşını doldurmamış, ilköğretimi tamamlamış kişidir; genç işçi ise 18 yaş altı 15 yaş üstü kişidir. Yasalar, çocuk işçilerin haftada en fazla 35, genç işçilerin ise 40 saat çalışmasını emreder ve gece çalışmalarını kesinlikle yasaklar. Eğitimi engellemeyen hafif işlerde çalışabilirler. Bu şartlara uymayan işverenler, her yıl artan ciddi idari para cezalarıyla karşı karşıya kalırlar.
